Geçtiğimiz günlerde oldukça önemli uluslararası bir fuara katıldım. T.C. Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı himayelerinde, Türkiye Kömür Üreticileri Derneği tarafından organize edilen V. Uluslararası Temiz Kömür Teknolojileri ve Milli Enerjide Değer Zirvesi ve Fuarı, 29 Nisan 2025 tarihinde İstanbul’da gerçekleştirildi. Kamu, üniversiteler, TÜBİTAK, özel sektör ve yurt dışından birçok bürokrat, bilim insanı ve üst düzey yöneticinin katıldığı bu fuarda yerli enerji kaynağımız olan kömür tartışıldı. Tartışma sadece yerel düzeyde değil, küresel ölçekte de değerlendirildi ve oldukça geniş yankı buldu. Bu fuarda ben de “Kömür Gazlaştırma Teknolojilerinin Mevcut Durumu ve Geleceği” konulu bir sunum yapma şerefine eriştim.
Bu fuarın ardından dijital ve basılı medyada sıcağı sıcağına kömüre akıl penceresinden bakılması gerektiğini belirten “Kömür artı akıl=zenginlik” adlı güzel bir yazı ortaya çıktığı gibi “Temiz kömür miti!” şeklinde yanlı ve haksız bir yazı da ortaya çıktı. Bu durum, kömürün kamuoyunda üzerinde en çok olumlu ya da olumsuz eleştiri yapılan, kimi zaman objektif kimi zaman da oldukça subjektif bir bakış açısı sunan dar bir yelpazede değerlendirildiğini gösteriyor. Akademi, kamu ve özel sektör tecrübesi olan, sektörün bir ferdi olarak, kömüre bilimsel ve toplumsal çerçeveden bakan genel bir değerlendirme penceresi açılması gerektiğini düşündüm ve kömürle ilgili toplumun her kesimince anlaşılabilmeyi hedefleyen basit ama geniş bir yelpaze sunan bir yazı kaleme almaya karar verdim.
Bildiğiniz gibi kömür, insanlığın medeniyet ateşini yaktığı andan beri sadece bir yakıt değil, iktidarın simgesi de oldu.
Kömür, insanlığın ateşle kurduğu ilişkinin en sert ama en verimli halkası. İnsanlığın medeniyet ateşini yaktığı andan beri sadece bir yakıt değil, iktidarın simgesi oldu. Tarih boyunca krallıklara, imparatorluklara güç veren, savaşları finanse eden ve sanayi devrimlerini tetikleyen bu “kara elmas”, bugünün küresel güçlerinin DNA’sında saklı. Avrupa Birliği’nin bütünleşmesi, Çin’in ekonomik devrimi ve ABD’nin sanayi imparatorluğu… Hepsi kömürün sırtında yükseldi. Bu yazıda, rakamların soğuk dilini edebiyatın sıcaklığıyla harmanlayarak, kömürün politik, ekonomik ve sosyal izlerini takip etmeye çalışacağız.
Sanayi Devrimi’nin buharıyla dönen çarklar, demir yolları, çelik fabrikaları ve nihayetinde ulusların yükselişi… Bugünün süper güçleri, bu siyah altını kullanarak dünya sahnesine çıktı. Avrupa Birliği’nin entegrasyonundan Çin’in ekonomik devrimine kadar kömürün rolü neydi? Gelin, tarihin tozlu raflarını karıştırırken, rakamların dilinden de konuşalım.
1. Avrupa Birliği: Kömürle Dokunan Barış Halısı
Tarihsel Arka Plan: Savaşın Küllerinden Doğan Bir Ütopya
Avrupa Birliği’nin bu konudaki durumunu şu şekilde inceleyebiliriz.
- İkinci Dünya Savaşı’nın yıkımı, Avrupa’yı ekonomik ve siyasi bir çıkmaza sürüklemişti. 1950’de Fransız Dışişleri Bakanı Robert Schuman, tarihi bir öneriyle sahneye çıktı: Avrupa Kömür ve Çelik Topluluğu (AKÇT).
- Demir-Çelik üretiminin en ucuz enerji kaynağı olan Ruhr Vadisi’ndeki kömür kaynakları, Fransa ve Almanya arasındaki gerilimin merkeziydi. Schuman, bu kaynakları ulusüstü bir kuruma devrederek, “savaşın ham maddesini barışın aracına” dönüştürmeyi hedefledi.
- AKÇT’nin Rakamsal Mirası:
- 1952’de 6 ülke (Almanya, Fransa, İtalya, Belçika, Hollanda, Lüksemburg) birleşti.
- Topluluk, kurulduğu yıl 240 milyon ton kömür üretimiyle Avrupa’nın enerji ihtiyacının %40’ını karşıladı.
- 1958’de elektrik üretiminin %72’si kömüre dayanıyordu.
Sanayide Kömürün Rolü: Demir Çağı’ndan Çevresel Dönüşüme
- Kömür, sadece elektrik değil, ağır sanayinin de lokomotifiydi. 1960’larda Almanya’nın çelik üretiminin %85’i kömürle çalışan yüksek fırınlarda gerçekleştiriliyordu. Ancak 1970’lerdeki petrol krizi ve 1990’larda artan üretim maliyetleri ve sözde çevre bilinci, kömürü AB nezdinde geri plana itti. 2023’te AB’de kömürün elektrik üretimindeki payı %15’e düşerken, rüzgâr ve güneş %35’e ulaştı.
- Bugün Ruhr Vadisi ve Avrupa’nın farklı yerlerindeki kömür ocaklarının üretimi tamamlanmış ve rehabilite edilmiş olanları, sanat müzelerine dönüştürülerek turizm amaçlı kullanılıyor. Peki Avrupa’nın kömürle ördüğü barış, yeşil enerjiyle taçlanabilir mi?
- Bu sorunun cevabı aslında geçtiğimiz yıl ortaya çıktı. Rusya Ukrayna savaşının etkisiyle doğalgaz tedariğinde büyük şoklar yaşanmasından dolayı, yenilenebilir enerji oluşan boşluğu tamamlayamadığı gibi, sık sık elektrik kesintileri yaşandı ve Avrupa tarihinde hiç olmadığı kadar karanlığa teslim oldu.
- Şimdilerde baz yükü sağlayacak nükleer seçeneği öne çıkmasına rağmen, eski kömür ocaklarının birçoğu yeniden açılma sürecine girdi. Gelişimini kömür üzerinden gerçekleştiren Avrupa, sürdürülebilir enerji dönüşümünde kömürü erken devreden çıkarmaktan dolayı son derece muzdarip oldu diyebiliriz.
2. Çin: Kömürle Yazılan Bir Kalkınma Destanı
Ekonomik Patlamanın Siyah Motoru
- Çin’in 1980’lerde başlattığı “Reform ve Açılım” politikası, kömürle beslenen bir sanayi devrimini tetikledi. 2001’de Dünya Ticaret Örgütü’ne katılmasıyla küresel üretim merkezi haline gelen Çin, kömür tüketimini 20 yılda 4 kat artırdı.
- Üretim ve Tüketimde Devasa Rakamlar:
- 2023’te 4,66 milyar ton üretim (dünya toplamının %47’si).
- Shanxi eyaleti tek başına Hindistan’ın toplam üretimini geçiyor (1,31 milyar ton, 2022).
- Elektrik üretiminin %60’ı kömürden; 2023’te 5,5 trilyon kWh üretim.
Sosyal ve Çevresel Bedel: Büyümenin Gölgesi
- Kömür, Çin’in 800 milyon kişiyi yoksulluktan kurtarmasını sağladı. Ancak:
- Dünya Sağlık Örgütü’ne göre, hava kirliliği yılda 1,2 milyon erken ölüme neden oluyor.
- 2023’te Çin, küresel karbon emisyonunun %28’ini tek başına üretti.
- Bir kömür santrali, günde ortalama 12.000 ton kömür tüketiyor. Bu, 30.000 evin yıllık elektriğine eşit.
- Çin, “yeşil” hidrojen ve güneş panellerine yatırım yaparken, kömürü “geçiş yakıtı” olarak görüyor. Acaba bu dengeyi koruyabilecek mi?
- Çin, kömürle “kalkınma” ve “emisyon sınırlama” arasında sıkışmış durumda fakat diğer taraftan temiz kömür teknolojilerine, karbon tutma ve depolamaya ve de en önemlisi yenilenebilir enerjiye dünyada en çok yatırım yapan birinci ülke konumunda. Kömür, Çin için vazgeçilmez bir enerji kaynağı ve bu uzun yıllar da devam edecek görünüyor. Peki ya ABD’nin sanayi macerası?
3. ABD: Kömürün Buharlaştırdığı Bir Süper Güç
Sanayi Devrimi’nde Kömürün Oyun Kurucu Rolü
- 19.yüzyılda ABD, kömür sayesinde Avrupa’yı geride bıraktı. 1869’da tamamlanan First Transcontinental Demiryolu, kömürle çalışan lokomotiflerle batıya açıldı. Andrew Carnegie’nin çelik imparatorluğu, Pensilvanya’daki kömür ocakları üzerinde yükseldi.
- Altın Çağın Rakamları:
- 1918’de ABD, yılda 680 milyon ton kömür üretiyordu (dünya lideri).
- 1920’lerde elektriğin %90’ı, demir-çelik üretiminin %95’i kömürle sağlanıyordu.
Düşüş ve Dönüşüm: Kömürden Doğalgaza Geçiş
- 2008’de kaya gazı devrimi, ABD’nin enerji haritasını değiştirdi:
- 2023’te kömürün elektrik üretimindeki payı %20’ye geriledi.
- Ancak ABD, hâlâ yılda 500 milyon ton üretimle Çin ve Hindistan’ın ardından 3. sırada yer alıyor.
- Batı Virginia’daki terk edilmiş maden kasabaları, ABD’nin kömürle imtihanının sessiz tanıkları. Peki “temiz kömür” teknolojisi bu mirası kurtarabilir mi?
4. Kömür ve Elektrik: Küresel Bir Bağımlılık Hikâyesi
Neden Hâlâ Kömür?
- 1 ton kömür ≈ 24 milyon BTU (doğalgazın iki katı)’ya eşit.
- Kömür, doğalgazdan %40 daha ucuz (2024, EIA verileri).
- Çelik üretiminde kok kömürü vazgeçilmez bir kaynak.
- Şöyle düşünün 1 ton kömür ≈ 2.500 kWh elektrik üretimi yapıyor. Çin’in 2023’teki 4,66 milyar ton kömürü, teoride 11.650 milyar kWh elektriğe denk geliyor. Kömürün sadece ucuz olması değil, emre amadeliği yani baz yük olarak yüksek çalışma süresi ve kesintisiz elektrik sağlaması onu diğer rakiplerine göre oldukça öne çıkarıyor.
- Ülkemiz açısından en önemli kıstaslar ise enerjide yüksek oranda dışa bağımlılığımızı giderecek çok önemli bir yerli kaynak olması, yüksek istihdam sunması, ucuz olması ve en önemlisi enerji arz güvenliğimizi sağlayacak yegane kaynak olması.
İstatistiklerle Dünya Enerji Karnesi:
Tablo 1. Kömürün Elektrik Üretimindeki Payı ve Miktarı (2000 – 2023)
|
Ülke/Bölge |
2000 Yılı |
2023 Yılı |
|
Çin |
Oran: ~%70 |
Oran: %60 |
|
Miktar: 1,1 milyar ton |
Miktar: 4,99 milyar ton |
|
|
ABD |
Oran: ~%52 |
Oran: %20 |
|
Miktar: 680 milyon ton |
Miktar: 450 milyon ton |
|
|
Hindistan |
Oran: ~%55 |
Oran: %72 |
|
Miktar: 300 milyon ton |
Miktar: 1,1 milyar ton |
|
|
Avrupa Birliği (AB) |
Oran: ~%30 |
Oran: %15 |
|
Miktar: 320 milyon ton |
Miktar: 320 milyon ton |
Kaynak: Uluslararası Enerji Ajansı (IEA), 2024 Küresel Enerji Raporu
5. Kömürün Geleceği: Kara Elmas mı, Tarih mi?
Teknolojik Umutlar: Gazlaştırma, CCS ve Hidrojen
- Kömür Gazlaştırma: Kömür gazlaştırmada lokomotif ülke Çin.
- Kömürden petrokimyasal, gübre ve yakıt üretimi 2010’dan sonra üstel şekilde artmaya başladı.
Kaynak: https://www.netl.doe.gov/research/coal/energy-systems/gasification/gasification-plant-databases
- Gazlaştırma hammaddesi olarak en çok kömür kullanılıyor.
Kaynak: https://www.netl.doe.gov/research/coal/energy-systems/gasification/gasification-plant-databases
- Karbon Yakalama ve Depolama (CCS): ABD’de 15, AB’de 10 tesis aktif. Ancak maliyetler yüksek (ton başına 60-100 dolar).
- Hidrojen Üretimi: “Mavi hidrojen” için kömür gazlaştırma projeleri Çin’de test aşamasında.
Siyaset ve Ekonomi İkilemi
- Çin: 2060 karbon nötr hedefiyle çelişen yeni kömür santralleri (2023’te 50 GW kapasite eklendi).
- AB: 2030’da kömürü tamamen bırakma taahhüdü. Ancak Polonya ve Çekya direniyor.
- ABD: Inflation Reduction Act ile temiz enerjiye 369 milyar dolar; ancak kömür lobisi hâlâ güçlü.
Sonuç: Kömür Medeniyeti ve İnsanlığın Sınavı
- Kömür, medeniyetin Prometheus’uydu: Ateşi çalıp bize verdi, ancak kıymeti yeterince bilinmiş değil. AB’nin entegrasyonu, Çin’in yoksullukla mücadelesi, ABD’nin sanayi efsanesi… Hepsi kömürün sayesinde yazıldı.
- Biz neden yerli kaynağımız olan kömürü temiz kömür teknolojileri ekseninde kullanmayalım ki?
Veri Kaynakları:
- IEA (Uluslararası Enerji Ajansı): 2024 Küresel Enerji Raporu.
- Çin Ulusal İstatistik Bürosu: 2023 Enerji ve Ekonomi Verileri.
- AB Enerji Komisyonu: Tarihsel Kömür Tüketim Analizleri.
- Carnegie Bilim Enstitüsü: Kömür ve Sanayi Devrimi.
- Temiz Kömür: ABD Ulusal Enerji Teknoloji Laboratuvarı (NETL); https://netl.doe.gov/
Yazarın notu: Bu yazı, tarihin küllerinden doğan gücün hikâyesidir. Rakamlar soğuktur, ama insanlığın yolculuğu hep sıcak olmuştur.
.